Index
Deze mooie psychosofische overdenking wil ik u niet achterwege laten.
Over genomen uit Trouw van dinsdag 10 november 2009.
Over schaamte, schuld en het eten van de verboden vrucht.
Het eten van die verboden vrucht is kleine criminaliteit
Door Jean-Jacques Suurmond
Uw dienaar hield een lezing over schuld en schaamte op een congres van Reunitas Reformata Quia Reformanda. U begrijpt dat we hier verre zijn van lichtzinnige spiritualiteit. Dit publiek wortelt robuust in de protestante traditie.
Voor de zekerheid in mijn zwarte jasje gestoken, legde ik uit dat de zondeval niet zozeer veroorzaakt werd door schuld, maar door schaamte. Lang geleden is dit voor theologen en psychologen verborgen gebleven. Dat is eigen aan schaamte: mensen praten daar moeilijk over. Schaamte verbergt zich achter andere emoties, zoals angst, schuld, woede of verongelijktheid.
Kijk, dat Adem en Eva in het paradijs die verboden vrucht aten, valt onder de kleine criminaliteit. Hadden ze hun schuld aan God bekend, dan hadden ze weer ontspannen met hem kunnen wandelen in de avondkoelte. Want vergeven, dat is God's specialiteit. Hij loert voortdurend vanachter de bosjes om een emmer vergeving, genade en andere hemelse lekkernijen over ons uit te storten.
Maar wat deden Adem en Eva? Ze dachten niet: ik heb iets slechts gedaan, maar: ik ben slecht. Met andere woorden, ze gingen zich schamen. Dat maakt het moeilijk om schuld te bekennen. Terwijl schuld ons naar de ander drijft om de schade te herstellen, maakte schaamte passief. Adem en Eva werden 'bang' voor God. Ze maakten van God een oordelende toeschouwer.
In werkelijkheid werden zij hun eigen kritische beoordelaar. Wie zich schaamt slaat de ogen neer, verliest het contact met de ander en bekijkt zichzelf. Schaamte veroorzaakt een tweedeling waarin 'ik' tegen 'mijzelf' zegt: jij bent waardeloos, en 'mijzelf' daarop braaf antwoordt: je hebt gelijk. Wie zich schaamt kan zich niet voorstellen dat hij of zij vergeven en aanvaard wordt. Het enige dat erop zit is te verdwijnen: 'ik kan wel door door grond zakken' zeggen we dan. Of zelfs: 'ik schaam me dood.'
Volgens oude schilderijen verborgen Adam en Eva hun schaamdelen achter nauwkeurig geplaatste vijgenblaadjes en kropen weg. God zoekt hen en spreekt hen aan op hun daad. Want echte vergeving begint altijd met het verantwoordelijk houden van de schuldige. Wat doet Adam? Hij schuift de schuld af op Eva. Ze wordt de zondebok: 'de vrouw die u mij hebt gegeven, die heeft mij van die vruchten laten eten'. Met dit gedrag vergroot hij zijn schuld.
Van schuld komt schaamte; van schaamte komt meer schuld. Adam doet met Eva wat blijkens onderzoek ruim een kwart van de Nederlanders vandaag met allochtonen doet. In onze 'life is what you make it'-cultuur lukt het hen niet zo goed om iets van hun leven te maken en ze voelen zich buiten de samenleving staan. Met andere woorden: ze schamen zich. Boos en verongelijkt dumpen ze de schuld op andere, zoals 'vreemdelingen'.
Dit zondebokmechanisme, het gevolg van schaamte, is dan ook de kern van de oude verzoeningsleer van Anselmus. Hoewel een roomse bisschop, is zijn theologie bij mijn gehoor populair: Christus droeg plaatsvervangend onze schuld en boette daarvoor aan het kruis. Maar schuld is altijd persoonlijk en kan niet afgeschoven worden. Dat is volgens de Bijbel en de joodse traditie precies de waardigheid van de mens.
Wel kun je zeggen dat Christus de gevolgen van onze schuld op zich neemt. Dat is het hart van alle vergeving: je neemt de gevolgen van de stommiteit van de ander op je en draagt die weg om een nieuw begin mogelijk te maken. Daarmee word je natuurlijk niet zelf schuldig.
Schuld pepert ons in dat er een morele orde is waaraan we ons te houden hebben. Schaamte daarentegen beschadigt het vertrouwen in een ordelijke wereld die als verwarrend en zinloos wordt ervaren – vol vijandschap, pijn, dorens en distels. Door schaamte kunnen Adam en Eva geen schuld bekennen. Dat is de betekenis van de vloek die als een schrale wind over de gevallen wereld jaagt: er kan geen nieuw begin worden gemaakt.
Toch is er ook gezonde schaamte. Die wijst zelf de weg terug naar het paradijs. Gezonde schaamte komt dichtbij schroom voor de heilige: ze doet de schoenen af en bewaakt de heilige grond in elk mens, daar waar we ons het meest naakt en kwetsbaar voelen. Dit is het verloren paradijs van de onschuld dat velen vandaag zoeken in spiritualiteit. Het gaat om het besef van de eigen sterfelijkheid, beperkingen en schuld: om de hoop gezien en aanvaard te worden: om empathie en mededogen; om het verlangen naar oprechtheid, toewijding en trouw – ja, naar overgave.
Na de lezing was er een borrel, want dat is ook reformatorisch. Een passerende dame stoot tegen mijn elleboog, zodat de inhoud van mijn glas over het colbertje van mijn gesprekspartner vliegt. Een frons kruipt als een slang over zijn voorhoofd.
Impulsief reageer ik 'Die vrouw daar, die heeft...'
Ik val stil. Bloos ik?
Over genomen uit Trouw van dinsdag 10 november 2009.
Over schaamte, schuld en het eten van de verboden vrucht.
Het eten van die verboden vrucht is kleine criminaliteit
Door Jean-Jacques Suurmond
Uw dienaar hield een lezing over schuld en schaamte op een congres van Reunitas Reformata Quia Reformanda. U begrijpt dat we hier verre zijn van lichtzinnige spiritualiteit. Dit publiek wortelt robuust in de protestante traditie.
Voor de zekerheid in mijn zwarte jasje gestoken, legde ik uit dat de zondeval niet zozeer veroorzaakt werd door schuld, maar door schaamte. Lang geleden is dit voor theologen en psychologen verborgen gebleven. Dat is eigen aan schaamte: mensen praten daar moeilijk over. Schaamte verbergt zich achter andere emoties, zoals angst, schuld, woede of verongelijktheid.
Kijk, dat Adem en Eva in het paradijs die verboden vrucht aten, valt onder de kleine criminaliteit. Hadden ze hun schuld aan God bekend, dan hadden ze weer ontspannen met hem kunnen wandelen in de avondkoelte. Want vergeven, dat is God's specialiteit. Hij loert voortdurend vanachter de bosjes om een emmer vergeving, genade en andere hemelse lekkernijen over ons uit te storten.
Maar wat deden Adem en Eva? Ze dachten niet: ik heb iets slechts gedaan, maar: ik ben slecht. Met andere woorden, ze gingen zich schamen. Dat maakt het moeilijk om schuld te bekennen. Terwijl schuld ons naar de ander drijft om de schade te herstellen, maakte schaamte passief. Adem en Eva werden 'bang' voor God. Ze maakten van God een oordelende toeschouwer.
In werkelijkheid werden zij hun eigen kritische beoordelaar. Wie zich schaamt slaat de ogen neer, verliest het contact met de ander en bekijkt zichzelf. Schaamte veroorzaakt een tweedeling waarin 'ik' tegen 'mijzelf' zegt: jij bent waardeloos, en 'mijzelf' daarop braaf antwoordt: je hebt gelijk. Wie zich schaamt kan zich niet voorstellen dat hij of zij vergeven en aanvaard wordt. Het enige dat erop zit is te verdwijnen: 'ik kan wel door door grond zakken' zeggen we dan. Of zelfs: 'ik schaam me dood.'
Volgens oude schilderijen verborgen Adam en Eva hun schaamdelen achter nauwkeurig geplaatste vijgenblaadjes en kropen weg. God zoekt hen en spreekt hen aan op hun daad. Want echte vergeving begint altijd met het verantwoordelijk houden van de schuldige. Wat doet Adam? Hij schuift de schuld af op Eva. Ze wordt de zondebok: 'de vrouw die u mij hebt gegeven, die heeft mij van die vruchten laten eten'. Met dit gedrag vergroot hij zijn schuld.
Van schuld komt schaamte; van schaamte komt meer schuld. Adam doet met Eva wat blijkens onderzoek ruim een kwart van de Nederlanders vandaag met allochtonen doet. In onze 'life is what you make it'-cultuur lukt het hen niet zo goed om iets van hun leven te maken en ze voelen zich buiten de samenleving staan. Met andere woorden: ze schamen zich. Boos en verongelijkt dumpen ze de schuld op andere, zoals 'vreemdelingen'.
Dit zondebokmechanisme, het gevolg van schaamte, is dan ook de kern van de oude verzoeningsleer van Anselmus. Hoewel een roomse bisschop, is zijn theologie bij mijn gehoor populair: Christus droeg plaatsvervangend onze schuld en boette daarvoor aan het kruis. Maar schuld is altijd persoonlijk en kan niet afgeschoven worden. Dat is volgens de Bijbel en de joodse traditie precies de waardigheid van de mens.
Wel kun je zeggen dat Christus de gevolgen van onze schuld op zich neemt. Dat is het hart van alle vergeving: je neemt de gevolgen van de stommiteit van de ander op je en draagt die weg om een nieuw begin mogelijk te maken. Daarmee word je natuurlijk niet zelf schuldig.
Schuld pepert ons in dat er een morele orde is waaraan we ons te houden hebben. Schaamte daarentegen beschadigt het vertrouwen in een ordelijke wereld die als verwarrend en zinloos wordt ervaren – vol vijandschap, pijn, dorens en distels. Door schaamte kunnen Adam en Eva geen schuld bekennen. Dat is de betekenis van de vloek die als een schrale wind over de gevallen wereld jaagt: er kan geen nieuw begin worden gemaakt.
Toch is er ook gezonde schaamte. Die wijst zelf de weg terug naar het paradijs. Gezonde schaamte komt dichtbij schroom voor de heilige: ze doet de schoenen af en bewaakt de heilige grond in elk mens, daar waar we ons het meest naakt en kwetsbaar voelen. Dit is het verloren paradijs van de onschuld dat velen vandaag zoeken in spiritualiteit. Het gaat om het besef van de eigen sterfelijkheid, beperkingen en schuld: om de hoop gezien en aanvaard te worden: om empathie en mededogen; om het verlangen naar oprechtheid, toewijding en trouw – ja, naar overgave.
Na de lezing was er een borrel, want dat is ook reformatorisch. Een passerende dame stoot tegen mijn elleboog, zodat de inhoud van mijn glas over het colbertje van mijn gesprekspartner vliegt. Een frons kruipt als een slang over zijn voorhoofd.
Impulsief reageer ik 'Die vrouw daar, die heeft...'
Ik val stil. Bloos ik?
