niveau's van identiteit

Het volgende is voornamelijk ontleend aan het werk van Ken Wilber.

Persona en schaduw
Identiteit impliceert altijd het trekken van een grens. Dat waarmee je je identificeert, dat wat je “ik” noemt impliceert een afgrenzing van wat niet-ik of niet-mij is. De vraag Wie ben je? , betekent waar trek je de grens. Alles wat aan deze kant van de grens ligt noem je zelf, terwijl alles wat aan de andere kant van de grens ligt aanvoelt als “niet-zelf”. Als we opgroeien zijn we daarmee bezig, zelfprofilering, het opbouwen van een eigenheid, een eigen ik, een eigen identiteit, een eigen persoonlijkheid, waarmee je je afgrenst van anderen. En dat is de normaalste zaak van de wereld.

Maar mensen kunnen weigeren toe te geven dat sommige facetten van de eigen psyché van hem of haar zijn. In het psychologisch jargon heet dat dan dat die facetten of delen onderdrukt, verdrongen afgesplitst zijn en wordt dus de zelf/niet zelf grens vernauwd tot slechts enkele delen van de ego-neigingen. Men identificeert zich dan dus met slechts bepaalde facetten of delen van zijn persoonlijkheid, en de niet gewenste aspecten (schaduw genoemd) worden daarbuiten gehouden. Dit beperkte zelfbeeld of deze beperkte identiteit noemen we Persona.

Wie zijn identiteit zozeer vernauwd heeft - veel verdringt dus – loopt groot gevaar te gaan lijden aan symptomen van de verschillende psychische stoornissen of klachten. Afhankelijk van de mate van ernst van de verstoring in het zelfbeeld, kunnen die symptomen meer of minder ernstig zijn: psychotische - borderline – neurotische symptomen. Want hoewel we natuurlijk meestal een positief beeld van ons zelf willen tonen, is het ook heel goed mogelijk dat men -afhankelijk van wat men heeft meegemaakt tijdens het opgroeien – juist een heel negatief zelfbeeld heeft. “ik ben slecht, ik ben waardeloos,” enz. , maar ook dat is een vals zelfbeeld of identiteit.

Persona ( het Romeinse woord voor toneelmasker) en schaduw hangen samen.
Je schaduw is dat wat je niet van jezelf wilt zien en niet wilt dat anderen zien. Des te meer je een bepaald masker hebt gecultiveerd en beschermd, des te meer schaduwwerk je zult moeten doen. Je masker of de rol die je speelt is niet per se slecht, kwaadaardig of egocentrisch, maar het is gewoon niet de waarheid. Het is niet wie of wat je echt bent. Pas daarom op voor geïdealiseerde rollen of zelf-imago’s. Des te meer je gehecht bent aan en onbewust bent van je zelfbeelden, maskers of rollen des te meer schaduwzijde je waarschijnlijk hebt en des te meer zul je die op anderen projecteren. En omgekeerd, des te meer je je schaduwzijde niet onderkent, des te minder ben je in staat je persona of masker dat je de wereld voorhoud te onderkennen.

Maar dat - masker en schaduw - verhinderen je dus te ontdekken wie je echt bent! Bovendien maakt het ook dat je in relaties niet echt bent. Je presenteert jezelf immers anders dan dat je werkelijk bent. En dat kan op de lange duur alleen maar tot problemen leiden.
Je masker en schaduw zijn “de balk in je eigen oog” die je moet herkennen voordat je “de splinter” uit het oog van een ander kunt halen. Des te meer men zijn schaduw ontkent en zijn masker in stand houdt des te “opgeslotener” men in zichzelf komt te zitten, des te beklemder men het leven ervaart.

We identificeren ons allemaal sterk met onze persona als we jong zijn, zeg maar in de eerste levenshelft, en worden meesters in ontkenning en leren om alles wat onze persona niet ondersteunt of bedreigt, te elimineren . Onze schaduw maakt ons allemaal min of meer tot hypocrieten. En hypocriet is een Grieks woord dat acteur betekent, iemand die een rol speelt in plaats van echt te zijn. En als je dat ook voortdurend in je relaties met anderen doet…..

Psychotherapie is voor een belangrijk deel je eigen schaduw en persona - je valse of onechte zelf of identiteit – leren onderkennen, zodat je authentiek of echt jezelf kunt zijn. Als dat lukt ben je meer een eenheid geworden, ben je meer geïntegreerd, heeft je identiteit, je bewustzijn zich verruimt. Levend vanuit of je identificerend met je persona ervaar je noodzakelijkerwijs angst, agressie, haat, dreiging, behoefte om je persona, je onechte identiteit, te beschermen, heb je behoefte aan controle, macht, manipulatie van anderen. En altijd als iets je uit je evenwicht brengt en je een buitenproportionele emotionele reactie vertoont, kun je er donder op zeggen dat iets of iemand je schaduwzijde heeft blootgelegd.

Maar naar mate je het aandurft je schaduwzijde geleidelijk aan meer en meer te onderkennen (of je erop durft te laten wijzen, zonder in woede uit te barsten) verlies je je interesse in het idealiseren van personen, speciaal in het idealiseren van jezelf. Je hoeft dan de schone schijn niet meer op te houden, en dat is een bevrijding. In een relatie kan er dan van je gehouden worden om wie je echt bent en jij kunt houden van wie de ander echt is. Wordt vervolgd

Naast het functioneren op Persona niveau waarbij dus een grens getrokken wordt door de eigen psyché, is een veel voorkomende grens, de grens binnen het organisme. Men brengt dan een scheidingslijn aan tussen lichaam en ziel, soma en psyché. Dit functioneringsniveau noemt men het ego-niveau, waarbij men zich dus alleen identificeert met zijn psyché, geest, persoonlijkheid of ego. En men denkt dan dus: een lichaam heb ik , maar een ik of ego ben ik. Als je deze grens trekt is je mentale zelfbeeld en de daarbij behorende intellectuele en emotionele processen je zelfidentiteit. Dit kan een relatief gezond functioneringsniveau zijn, maar dikwijls zijn er vage knagende klachten van “onvrede” met het leven zonder dat er nu direct sprake is van ernstige psychopathologische symptomen. Of men heeft het contact met zijn lichaam verloren. De meest voorkomende grenslijn die mensen trekken en als geldig accepteren is de huid-grens, die het totale organisme omvat. Alles binnen de huidgrens is “mij”, alles daarbuiten is “niet mij.” Iets buiten de huidgrens kan wel “mijn” (mijn huis, mijn auto mijn vrouw) maar niet “mij” zijn. Het totale organisme, ziel en lichaam, wordt dan dus als identiteit ervaren. Functioneren op dit niveau wordt het centaur niveau genoemd (naar het mythische wezen van de centaur, half dier, half mens) In termen van psychopathologie is dit een redelijk gezond, harmonieus of evenwichtig functioneringsniveau.

M.a.w. de grenslijn tussen zelf en niet zelf kan verschuiven. Je identiteit kan zich verruimen, verbreden, verdiepen, maar ook kleiner worden. M.a.w. er zijn niveaus van zelfidentiteit, je mag dat ook bewustzijn-niveaus of functioneringsniveaus noemen. Hoe kleiner of beperkter je identiteit of je bewustzijn-niveau is, des te onvrijer, beklemder, angstiger of ongelukkiger je je zult voelen. Terwijl naar mate je identiteit of bewustzijn zich verruimt, verbreed en verdiept, je in toenemende je mate integratie, eenwording, ontspanning, energie, vrijheid, vrede en vreugde zult ervaren. Met het bereiken van het centaur niveau spreken we van een geïntegreerde persoonlijkheid, het doel van alle westerse psychotherapie. Meer kan niet bereikt worden, menen we. Maar dat is niet zo.

Met de integratie van persona en schaduw (het ego niveau) en de integratie van ziel en lichaam (het centaur niveau dus) is de verruiming van je identiteit, van je bewustzijn niet tot zijn eindpunt gekomen. Identiteitsbesef of zelfbewustzijn of functioneringsniveau kent verdere groeimogelijkheden. Het kent een ontwikkeling die loopt vanaf een pre-persoonlijke fase (de fase voordat er sprake is van een afgescheiden ik, ego of zelf, zeg maar de eerste twee levensjaren) via een persoonlijke fase ( de fase van een al dan niet goed geïntegreerde persoonlijkheid ) naar een trans-persoonlijk bewustzijnsniveau (een bewustzijn of identiteit dat uitstijgt boven - trans – het individu) Op dit niveau spreekt men over Het Hogere of Ware Zelf , ook wel het Getuige bewustzijn genoemd, of in religieuze termen Eenheid met God ervaren .

Het is een functioneringsniveau dat tijd en ruimte overstijgt en waarop geen persoonlijke problemen, spanningen of angsten bestaan. Men heeft dan de Bron in zichzelf ontdekt, die net als de diepten van de oceaan, nooit in beroering wordt gebracht door wat dan ook, omdat het boven het individuele uitgaat. Of zoals Jezus zei: “stromen van Levend water zullen in je binnenste vloeien.” Hoe ruimer of omvattender je identiteit of bewustzijn is, des te minder je andere uitsluit en des te begripvoller en liefdevoller je bent. Je Ware Zelf is wat je vanaf het begin bent, “het gezicht dat je had voor je geboren werd” zoals de zen meester zegt. Het is je absolute identiteit die noch verworven kan worden, noch verloren kan gaan door welke techniek of formule dan ook. De overgave of opgave van het "valse zelf", dat we gewoonlijk voor onze absolute identiteit houden, is het noodzakelijke lijden dat nodig is om “de parel verborgen in de akker” - je ware identiteit - te vinden. Ten alle tijden zijn er mensen geweest in alle spirituele of meditatieve of contemplatieve of wijsheid tradities van de mensheid, die beweren dat hun identiteit of bewustzijn zich zo verruimd heeft dat de grens tussen zelf/niet zelf totaal is weggevallen. Dergelijke mensen worden “verlicht” genoemd. De identiteit valt dan dus samen met “het Al” Er wordt dan gesproken over kosmisch bewustzijn.

Weten, beseffen of je bewust zijn van wie je bent, je identiteitsbesef dus, hangt samen met het al dan niet overwonnen hebben van blokkades op lagere functioneringsniveaus . Het gebeurt niet zelden dat mensen zich “spiritueel” willen ontwikkelen ( het trans-persoonlijke niveau dus willen bereiken) maar eigenlijk nog kampen met niet verwerkte of verdrongen gevoelens, impulsen, behoeften, verlangens of gebeurtenissen. In dat geval functioneert de wens zich “spiritueel” te ontwikkelen dikwijls als een vlucht uit de dagelijkse sleur, persoonlijke problemen of een slecht functionerende relatie. Men doet er dan beter aan daaraan - al dan niet met behulp van een psychotherapeut - te werken. Men kan geen stappen overslaan in het groeiproces.