Index
De Morgen publiceert een reeks over filosofen‘De Toogfilosoof’ – Spinoza, DM 26 maart 2016, ‘De Toogfilosoof‘, over ‘denkers voor dagelijks gebruik’. Aan mij vroegen ze een stuk te schrijven over Spinoza, de filosoof waar ik ( Tinneke Beeckman ) een boek aan wijdde, Door Spinoza’s Lens. In juni verschijnt bij Polis een vijfde druk.
Dit is de tekst: ‘Blij leven onder Spinoza‘:
“De zeventiende-eeuwse denker Spinoza (1632-1677) lijkt meer voor ons te schrijven dan voor zijn tijdgenoten: zijn ideeën over naturalisme, ethiek en democratie zijn heel modern. Sinds ik Spinoza begon te lezen, lijkt het alsof ik de wereld toch anders bekijk. Wat is dan zijn charme? Hij vindt de rede ontwikkelen enorm belangrijk, maar beseft tegelijkertijd hoe emotioneel mensen zijn. Hij is een realist, die de wereld wil beschrijven zoals die is, maar altijd het beste uit de mens wil halen. Zijn filosofie is een fantastisch antidotum voor wanhoop, angst en onmacht.
Spinoza was een naturalist: hoewel hij geen evolutietheorie ontwierp, anticipeerde hij wel op het darwinistisch schandaal, dat de mens evenmin het hoogtepunt als het centrum is van de schepping. De natuur heeft geen doel, alleen oorzaken. Zo heeft een vogel geen vleugels om te vliegen, een vogel met vleugels kan vliegen. Om iets te begrijpen, is het cruciaal altijd op zoek te gaan naar de oorzaken, en elke vooronderstelling over een plan of doel los te laten. Maar mensen projecteren vaak hun eigen plannen op de wereld. Ze bedenken begrippen als zonde, verlossing, of schuld. Die getuigen echter alleen van onwetendheid over de natuur en de ware aard van God. Beloning en straf komen alleen in deze wereld voor, hier en nu. En God is niet anders dan de eeuwige en oneindige scheppende natuur, waarvan de mens deel uitmaakt. In zijn Ethica ontwerpt hij een plan waarmee elke mens zijn weg naar geluk en vrijheid kan ontdekken.
Aan Spinoza’s confronterende psychologische inzichten heb ik op moeilijke momenten heel veel. Hij toont hoe onwetend we zijn over onze eigen motieven; hoe onze oordelen over anderen beïnvloed worden door onze eigen herinneringen en ervaringen; waarom we een foute keuze maken, terwijl we pertinent weten dat er wijzere optie is. Spinoza’s Ethica biedt een heel praktische en moderne manier om met onze gevoelens om te gaan, zodat we zo ‘blij’ mogelijk leven, zonder droeve passies, zoals schaamte, schuld, medelijden, berouw, jaloezie of ressentiment. Die gelukzaligheid kunnen we bereiken door de rede, die ons helpt om onszelf te begrijpen.
Het effect van Spinoza’s denken is levensbevestigend. Uit zijn naturalisme volgt dat elk wezen tracht te blijven bestaan. Maar voor de mens is leven meer dan overleven. Het komt erop aan dat iedereen zich in vrijheid ontplooit: in een vrije samenleving bloeien de kunsten, de wetenschappen en de handel. Een democratisch bestuur leidt tot ‘vroomheid’: iedere burger handelt ter goeder trouw, zonder haat, geweld of bedrog. Bij de democratie hoort een radicale vrijheid van denken, waarbij alleen tot haat of geweld aanzetten en laster verboden zijn. Spinoza wou dat iedere mens de vrijheid kreeg om zijn rede te gebruiken, te twijfelen, van gedachte te veranderen en op zoek te gaan naar waarheid, los van een beperkende, theologische denkkaders. In zijn geschriften viseert hij vaak de religieuze fanatici, die hun geloof aan anderen willen opdringen. Zij interpreteren de goddelijke boodschap als een strijdmiddel voor politieke macht. En ze gebruiken droeve passies om hun greep op anderen te vergroten, waarbij ze wraak- of haatgevoelens en angst voor uitsluiting, of straf niet schuwen.
Spinoza is een realist, die zonder utopisch verlangen naar de wereld kijkt. Maar zijn werk ademt het verlangen om te werken aan een betere wereld, waarin ieder het beste uit zichzelf kan halen.”
Share this:
