Bijgeloof is nog springlevend!

Rituelen ‘Het kan voor topprestaties zorgen’
Bijgeloof is geen denkfout

Door: Marcel Hulspas
Gepubliceerd: donderdag 13 december 2007 23:10
Update: donderdag 13 december 2007 23:28

Bijgeloof is overal en het is nog springlevend. Dat is de stellige overtuiging van de Belgische godsdienstwetenschapper Bart Lauvrijs.

Heel veel ‘onschuldige’ traditionele gebruiken zoals het klinken met glazen, of een hand voor je mond houden als je moet geeuwen, hebben wortels in het bijgeloof. Bart Lauvrijs schreef er een vuistdik boek over en raakt er ook nooit over uitgepraat.

‘Bijgeloof is nog springlevend! Ik heb meegewerkt aan een onderzoekje in Leuven waarbij we een ladder over de straat hebben gezet, zodanig dat mensen er onderdoor konden lopen of eromheen. Heel veel passanten meden de ladder. We hebben de situatie op een gegeven moment zo veranderd dat ze daarvoor op de weg moesten lopen. Zelfs toen waren er velen die weigerden onder de ladder door te lopen. Vooral de ouderen: de jongeren lijken er minder last van te hebben, maar het bewijst dat het bijgeloof beslist niet is uitgestorven.’

Ik dacht juist dat West-Europeanen steeds ongeloviger worden...

‘Na het modernisme, waarin bijgeloof werd afgedaan als een overblijfsel uit een duister verleden, zijn we nu in het tijdperk van het postmodernisme beland, en de postmoderne mens zoekt naar emotionele krachten. Kijk naar de jeugd, die is verzot op talismannen en amuletten. Het bijgeloof heeft wel zijn dwingende karakter verloren. Het wordt veel meer als een spel gezien. De grenzen tussen bijgeloof en ritueel zijn daardoor aan het vervagen. Maar nog steeds weigeren veel mensen om op de dertiende te trouwen. In Amerikaanse steden zul je geen dertiende straat tegenkomen, en in Amerikaanse hotels geen dertiende verdieping.’
Maar die ladder, nummer 13, dat zijn de laatste restjes...

‘Als er een kind geboren is, zetten we een ooievaar in de tuin – ook dat heeft zijn wortels in het bijgeloof! Of neem Halloween: de mensen die dat vieren, weten meestal niet eens waarom ze dat doen. De commercie heeft het overgenomen! Halloween is het feest van de duisternis, van de naderende winter. Zaken als zwarte katten, vleermuizen en heksen zijn er veel later bij gesleurd. Ik zou willen zeggen: kijk niet naar de commerciële uitingen maar ga op zoek naar de diepere wortels van dat feest. Geef het zijn diepere betekenis terug.’
Waarom? Moet bijgeloof geloof gaan vervangen?

‘Het georganiseerde geloof is op zijn retour. Maar ik verwacht niet dat dit betekent dat we straks in een samenleving terechtkomen die gedomineerd wordt door bijgeloof. Wat ik wel denk, is dat bepaalde vormen van bijgeloof steeds belangrijker zullen worden. Oosterse vormen van bijgeloof bijvoorbeeld, zoals de beeldjes van een wenkende kat, zullen steeds populairder worden. Maar waar ik heilig in geloof is de mogelijkheid om geloof en bijgeloof te combineren. Ik ben zelf gelovig katholiek, maar als iemand een onheilspellende uitspraak doet, zal ik die op ongelakt hout afkloppen. Ik zal me ook nooit op vrijdag de dertiende laten opereren. Maar het bijgeloof komt voor mij wel op de tweede plaats! Het geloof mag er niet door vervagen. Maar ik geef onmiddellijk toe dat de grenzen moeilijk te trekken zijn. Neem bijvoorbeeld het bestaan van zaligen en heiligen, waar ik als katholiek in geloof. Voor protestanten is dat bijgeloof. Of kaarsjes opsteken. Geloof of bijgeloof? Ik denk: als een gelovige in de kerk een kaarsje opsteekt om een in het gebed geuite wens te ondersteunen, noem ik dat geloof. Daarom vind ik het ook niet erg dat we met Kerstmis bijgelovige gebruiken in het geloof hebben geïncorporeerd, zoals de kerstboom. Dat is een verrijking van het geloof.’

‘Bijgeloof ontstaat heel eenvoudig. Zodra mensen een belangrijke prestatie moeten leveren, of zodra ze worden getroffen door het noodlot, gaan ze op zoek naar zaken in hun omgeving die daar invloed op kunnen uitoefenen. De diepere wortel hiervan is het geloof in onzichtbare, goede en kwade krachten. Maar bijgeloof is zeker geen denkfout, net zoals het geloof geen denkfout is. Dat was de modernistische opvatting, dat alle geloof en bijgeloof in wezen achterlijk en achterhaald is. Daar ben ik het totaal niet mee eens! Bijgeloof is een rituele manier om met het ongrijpbare om te gaan.’

‘Vroeger speelde dat natuurlijk veel sterker dan nu. Het leven was toen veel onzekerder. Wanneer de oogst mislukt was, ging men er van alles bij sleuren om die ramp te verklaren en uit al die angsten ontwikkelde men tientallen rituelen om boze krachten op een afstand te houden. Die onzekerheden zijn tegenwoordig veel minder. Maar zodra we op voor ons onbekend terrein komen, of zodra we een uitzonderlijke prestatie moeten leveren, zoeken we weer op dezelfde manier naar houvast. Vandaar dat sporters vaak extreem bijgelovig zijn. Ze wijten hun prestatie aan een bepaald kledingstuk, aan een bepaald gebaar of een activiteit die ze moeten herhalen om opnieuw succes te kunnen hebben. En het werkt ook nog! Daar zie je de positieve kracht van bijgeloof. Het kan zorgen voor topprestaties!’


Gastvrije kloosterkat

Er was eens een kat, die woonde in een klooster. Het was een arm klooster, de monniken hadden nauwelijks te eten. Maar toch deelden ze hun schaarse voedsel met de kat. Op een dag kwamen er in de stromende regen een paar rijke samoerai voorbij. De kat wenkte ze om binnen te komen en redde ze daarna van de dood door een blikseminslag te voorkomen. De samoerai waren zo dankbaar dat ze de monniken een grote som geld schonken. De kat en zijn monniken leefden daarna nog lang en gelukkig, en de slimme, wenkende kloosterkat werd een symbool van gastvrijheid en geluk.